تکواژ

کوچک ترین واحد معنایی (یا دستوری ) زبان است پس نمی توان آن را به واحد های معنایی کوچک تری تجزیه کرد . اما امکان تجزیه آن به واحد های آوایی کوچک تر وجود دارد .

با توجه به تعریف فوق چرا نقش نمای اضافه و صفت را یک تکواژ به شمار می آوریم ؟

زیرا این کسره در ترکیبات اضافی مفاهیمی چون مالکیت ( مثلا در «کتاب من » ) تعلق ( مثلا « در فکر من » ) و جنسیت  ( مثلا در « جام طلا » ) شباهت ( مثلا در « قد سرو » ) و ... را به همراه دارد و در ترکیبات وصفی ( مثلا کتاب خواندنی ) یا ( در چوبی ) باعث ایجاد ارتباط میان صفت و موصوف می شود

در مواردی که نقش نمای اضافه با صامت میانجی همراه می شود مثلا در ترکیب های پای من » « سایه ی درخت »« بوی غذا » و ... جزء « ی » را باید پدید آمده از دو تکواژ ندانست زیرا اگر « ی» را پدید آمده از دو تکواژ « ی » و«—ِ  » بدانیم نمی توان برای « ی» معنا یا کارکرد دستوری در نظر گرفت ، بلکه همان طور که می دانیم ، حضور « ی» در چنین ترکیباتی به دلیل فرایند آوایی افزایش است ، پس صامت «ی» در این موارد نقش آوایی دارد نه معنایی ( یا دستوری ) و نمی توان آن را تکواژ مستقلی به شمار آورد بنابر این می گوییم تکواژ (ی ) گونه ای دیگراز تکواژ«— » است که پس از مصوت ها ظاهر می شود.

توجه : دقت داشته باشید که « برای » همیشه به همراه کسره پایانی به کار می رود و نمی توان آن را پدید آمده از دو تکواژ « برای » و «—  » دانست زیرا« برای » هیچ معنا و کاربردی ندارد ، به همین دلیل درکتاب های دستور سنتی به آن لازم الاضافه می گفتند .

     تکواژ های آزاد و وابسته : 

می دانیم که برخی از واژه ها تنها از یک تکواژ پدید آمده اند ، به چنین تکواژ هایی که می توانند مستقلا به عنوان یک واژه در جمله کاربرد داشته باشند ، تکواژ آزاد می گویند . چند نمونه : درخت ، آدم ، دوست ، راه ،معلم

در مقابل ، برخی از تکواژ ها هیچ گاه به عنوان یک واژه ی مستقل کاربرد ندارند و همیشه با پیوستن به تکواژ های دیگر وارد جمله می شوند . به چنین تکواژ هایی تکواژ وابسته گفته می شود . چند نمونه : وار ، ار ، ^ نده ، بی ، نا  در واژه های امید وار ، رفتار ، رونده ، بی تاب ، نادرست .

1

به طور کلی تمامی وند ها (پیش وند ها ، میان وند ها، پسوند ها ، شناسه های فعل ، نشانه های جمع ، « ی» نکره و « تر » و « ترین » تکواژ وابسته به شمار می آیند .

توجه : ضمیر های پیوسته (^م، ^ت،^ش و ... ) و نقش نمای اضافه و صفت (—) به تنهایی یک واژه هستند و قاعدتا باید تکواژ آزاد به شمار آیند ، اما بر خلاف دیگر تکواژ های آزاد هیچ گاه مستقل و آزاد به کار نمی روند بلکه همیشه واژه ای دیگر را همراهی می کنند ، بنابر این می توان آن ها را تکواژ های آزاد استثنایی در زبان فارسی دانست .پس ضمایر متصل و ( و) عطف و کسره تکواژ آزاد استثنایی  می باشند .

حرف پیوند همپایه ساز « و » نیز هر گاه به صورت (__) تلفظ شود که معمولا به همین گونه است از نظر آوایی استقلال ندارد و باید آن را جز تکواژ های آزاد استثنایی به شمار آورد در این مورد وجه مشترک ضمیر های پیوسته ، نقش نمای اضافه و صفت و حرف پیوند همپایه ساز « و» این است که همگی با مصوت آغاز می شوند . در واقع نقش نمای اضافه و صفت و حرف پیوند هم پایه ساز« و»چیزی جزیک مصوت نیستند به همین دلیل علی رغم استقلال معنایی ، استقلال آوایی ندارند « نا خود ایستا »هستندو در زنجیره ی آوایی همیشه به آخرین صامت واژه ی قبلی می چسبد و با آن تشکیل یک هجا می دهند پس بهتر است که ضمیر های پیوسته(^م، ^ت،^ش و ... ) و نقش نمای اضافه و صفت(—) و حرف پیوند همپایه ساز  « و » ( __ )را یک واژه و یک تکواژ آزاد استثنایی در نظر بگیریم .

     تکواژ های صرفی و اشتقاقی :

تکواژ های وابسته را می توان به دو دسته ی صرفی و اشتقاقی تقسیم کرد : با افزوده شدن تکواژ های اشتقاقی به یک واژه ، واژه ای جدید پدید می آید چند نمونه : لاله + زار = لاله زار   واژه جدید  دان +—  ش= دانش + گاه = دانشگاه    واژه ای جدید  نا + درست = نادرست واژه جدید و...

در مقابل تکواژ های اشتقاقی ، تعداد اندکی تکواژ بسیار پر کاربرد وجود دارند که تنها توضیحی بر معنای واژه ها می افزایند . اما معنای اصلی واژه را تغییر نمی دهند یا نوع دستوری آن را تغییر نمی دهند (مثلا از اسم صفت نمی سازند ) این تکواژ ها ، صرفی یا تصریفی نامیده می شوند و عبارتند از : 1- پسوند ها ی جمع فارسی ( ها – ان ) 2- « ی» نکره ساز 3- پسوند های « تر » و « ترین » 4- شناسه های فعل     5- پیش وند های « º» و « M» و « می » در فعل ها 6- تکواژ سببی « ان » در فعل ها .

2

1-   قا موسی : مثل کتاب – درخت – آدم – دوست و ...

                           آزاد

                                              2- دستوری : مثل برای که شامل 1- نقش نمای اضافه و صفت                                       2- حروف اضافه 3- نشانه ی مفعولی 4- حرف پیوند ( و ) 5- ( ی )

    تکواژ                                    اسنادی مثل تو یی یعنی تو هستی .

                                                    اشتقاقی : که با افزوده شدن آن ها به یک واژه ، واژه ای جدید

                             وابسته               می سازد . پیشوند ها ، میان وند ها و پسوند ها جزء آن ها

                                                  هستند مثل زار در لاله زار ،  — ش در دانش ، با در باادب ،

                                                     گاه در دانش + گاه .

                                                 تصریفی عبارتند از : 1- نشانه های جمع هاو ان2- ( ی) نکره ساز                             

                                                    3- پسوند های « تر » و « ترین » 4- شناسه های فعل 5-

                                 پیشوندهای (  º  ،  M  ، می ) در فعل ها 6- تکواژ سببی ساز(ان)

                                                    که فقط توضیحی بر معنای واژه می افزایند اما معنای اصلی واژه

                                                    را تغییر نمی دهند یا نوع دستوری آن را تغییر نمی دهند

                                                    (مثلا از اسم صفت نمی سازند ) ( همه ی فعل ناگذر یا گذرا که

                                                    تکواژ ( ان ) را می پذیرند گذرای سببی نام دارند )

    واژه : کوچک ترین صورت آزاد زبان است یعنی کوچک ترین شکلی که می تواند به تنهایی به کار رود.

                   مفهومی مستقل دارد: مثل : میز ، درخت ، کتاب و ...

واژه

                   مفهومی مستقل ندارد : واژه هایی که مفهومی مستقل ندارند ولی واژه به حساب می آیند                               

عبارتند از : 1- نقش نمای اضافه و صفت 2- نقش نمای مفعولی 3- حروف اضافه 4- حرف پیوند

« و » 5- «ی» اسنادی مثل تویی = تو هستی .

راه های تشخیص واژه :

مشکوۃ الدینی می گویند راه تشخیص واژه جدایی پذیری ، استقلال نحوی و یک پارچگی است ، یعنی هر واحدی که بتواند با انعطاف پذیری زیاد در جمله جا به جا شود و یا ممکن باشد در پیش یا به دنبال آن عنصر دیگری ، از جمله حرف اضافه و نشانه ی جمع ظاهر گردد و نیز هیچ عنصر دیگری نتواند در درون آن جا بگیرد ، واژه به حساب می آید .

3

 زبان شناسان معتقدند راه تشخیص واژه آن است که نه می توان بین واژه ها مکث کرد و نه می توان در نوشتار فاصله گذاشت.                                           فتح اله شاکرمی سرگروه زبان وادبیات فارسی ناحیه 2